28η Οκτωβρίου: Μια επέτειος με πολλαπλή ιστορική ενθύμηση

Πάτμος 25 Οκτωβρίου 2025

Κείμενο του Βασ. Χατζηβασιλείου

Αν η 28η Οκτωβρίου για μας τους Έλληνες ζωντανεύει ένδοξες μνήμες του Μεγάλου Έπους του 1940, η ίδια ημερομηνία ξυπνά φρικτές θύμησες και στους Ιταλούς, γυρνώντας τους, παράλληλα, πίσω στο 1922. Τότε που οι μελανοχίτωνες του πρώην σοσιαλιστή Μουσολίνι έκαμαν την περιβόητη θριαμβευτική πορεία  στη Ρώμη (Marcia su Roma), επιβάλλοντας ένα πρωτόγνωρο στη χώρα τους και στα παγκόσμια χρονικά καθεστώς: τον Φασισμό. Ακρογωνιαίος, λοιπόν, λίθος του ιταλικού φασιστικού καθεστώτος υπήρξε η 28η Οκτωβρίου.

Η πορεία των φασιστών στη Ρώμη στις 28 Οκτωβρίου 1922

Προς τιμήν της έγινε και η εισβολή στην Ελλάδα το 1940, την οποία προετοίμαζε μεθοδικά από καιρό ο Μουσολίνι. Ωστόσο γύρισε καπάκι η Ιστορία και την 28η Οκτωβρίου την τιμούμε και την εορτάζουμε εμείς σήμερα, ενώ σαν πρώην φασιστική επέτειος -όπως και  άλλες αντίστοιχες – ξεχάστηκε πια στην Ιταλία.

Με την ημερομηνία όμως αυτή της 28ης Οκτωβρίου, είτε του 1922, είτε του 1940, συνδέεται άμεσα και η δική μας Δωδεκανησιακή Ιστορία, καθώς απ’ το 1912 και για 31 ολόκληρα χρόνια τα νησιά μας, πριν απ’ τη Γερμανική εισβολή του 1943, έζησαν την Ιταλική Κατοχή, με αποκορύφωμα τη φασιστική τυραννία.

Όλα ξεκίνησαν με την στρατιωτική κατάληψη (occupazione militare) των Δωδεκανήσων. Προσωρινά – τάχα στην αρχή – οριστικά έπειτα, μετά από αλλεπάλληλες παλινωδίες διπλωματικών διαβουλεύσεων, που οδήγησαν στην περίφημη Συνθήκη της Λωζάνης το 1923. Τότε που η ανερχόμενη δύναμη του μεσογειακού φασιστικού ιμπεριαλισμού, η Ιταλία, προσάρτησε στην Επικράτειά της τα νησιά ως «κτήση» (possedimento) – και όχι ως «αποικία» (colonia), όπως έκανε με μερικές χώρες της Αφρικής,  για να ολοκληρωθεί και τυπικά πλέον η πλήρης κυριαρχία της στα Δωδεκάνησα.

Είναι η περίοδος που αρχίζει σταδιακά το πρόγραμμα εξιταλισμού-εκφασισμού των κατοίκων. Όλοι οι τομείς του δημόσιου βίου των «Ιταλικών Νησιών του Αιγαίου» (Isole Italiane dell’ Egeo), όπως ονόμαζαν τα Δωδεκάνησα, μπήκαν αναγκαστικά σ’ αυτό το πρόγραμμα, που απέβλεπε στη συντριβή του ελληνικού φρονήματος των Δωδεκανησίων.

Ο Μουσολίνι

Ένας απ’ τους τέσσερις ηγέτες (τετράρχες του φασισμού) που έκαμαν  την περιώνυμη «Πορεία στη Ρώμη», την 28η Οκτωβρίου του 1922 και οδήγησαν τον Μουσολίνι στην εξουσία, ο διαβόητος De Vecchi, διαδέχτηκε, ως Κυβερνήτης των Νησιών, τον διπλωμάτη Mario Lago, για να επιταχύνει τη μετάλλαξη του προσώπου της Δωδεκανήσου από ελληνικό σε ιταλικό. Κι ενώ οι Ιταλοφασίστες προετοίμαζαν την επίθεσή τους κατά της «αγγλόφιλης», όπως ισχυρίζονταν, Ελλάδας, ο παρανοϊκός Κυβερνήτης των Δωδεκανήσων De Vecchi, διέτασσε τον δεκαπενταύγουστο του 1940 τον άνανδρο τορπιλισμό του καταδρομικού μας «Έλλη», που ήταν αγκυροβολημένο στο λιμάνι της Τήνου, συμμετέχοντας στον πανηγυρικό εορτασμό της Κοίμησης της Θεοτόκου. Η ασέβεια και η αλαζονεία – όπως δίδαξε ο μεγάλος μας τραγικός, ο Αισχύλος – θέρισε τον στάχυ του ολέθρου. Κι  ο τορπιλισμός εκείνος ήρθε να χαλυβδώσει τις καρδιές των Ελλήνων.

Ο Ντε Βέκκι

Στις 15 Οκτωβρίου της ίδιας χρονιάς το Ανώτατο Πολεμικό Συμβούλιο της Ιταλίας, υπό την προεδρία του Μουσολίνι, αποφάσιζε οριστικά τον πόλεμο κατά της Ελλάδας, επιλέγοντας «συμβολικά» ως ημέρα της επίθεσης την 28η Οκτωβρίου, σαν μια νέα άνετη για τον ιταλικό στρατό των 105.000 ανδρών «πορεία», όχι πια προς τη Ρώμη, αλλά προς την Αθήνα. “Αndiamo in Atina, per passare vita fina”(Ας πάμε στην Αθήνα να περάσουμε ζωή φίνα, τραγουδούσαν περήφανα οι Ιταλοί σολντάτοι).

Ο Μουσολίνι και οι στρατηγοί του πίστευαν ακράδαντα στην υπεροπλία τους. Γι’ αυτό και η ιταλική επίθεση υπήρξε βιαστική. Προτού καλά – καλά εκπνεύσει η διορία του τελεσιγράφου της 28ης Οκτωβρίου, οι ιταλικές δυνάμεις είχαν εισβάλει στο ελληνικό έδαφος. Έπρεπε να εκλείψει αυτός ο «μικρός» και «αυθάδης» ελληνικός λαός, που πίστευε στη μακραίωνη Ιστορία του των πέντε χιλιάδων χρόνων, απ’ την εποχή του Μίνωα! 

Το όνειρο, βέβαια, του Μουσολίνι να καταλάβει την Ελλάδα δεν άργησε να μεταβληθεί σε εφιάλτη. Πήρε την απάντηση που του άξιζε απ’ τους Έλληνες.

Ο μικρόσωμος Δαυίδ απέκρουσε τον γίγαντα Γολιάθ απωθώντας τον πέρα απ’ τα βουνά της Βορείου Ηπείρου, προς τη θάλασσα, μέχρι που οι σύμμαχοι του Μουσολίνι, Γερμανοί αναγκάστηκαν να ρίξουν στη μάχη τη σιδερόφραχτη στρατιά τους.

Μόνον έτσι μπόρεσαν οι δυνάμεις του Άξονα να καταλάβουν τη χώρα μας.

Εδώ, στα μαρτυρικά Δωδεκάνησα, η 28η Οκτωβρίου του 1940 αναπτέρωσε αμέσως τις ελπίδες των κατοίκων για εθνική αποκατάσταση κι ενσωμάτωσή τους  στην Ελλάδα. Οι αλύτρωτοι Δωδεκανήσιοι είχαν τώρα την πολυπόθητη ευκαιρία να χτυπήσουν στα πλευρά τον τύραννό τους, γι’ αυτό κι όσοι βρίσκονταν σε ελληνικό έδαφος (εργάτες, επαγγελματίες, υπάλληλοι, σπουδαστές και επιστήμονες) έσπευσαν  να δώσουν το «παρόν» στο πολεμικό προσκλητήριο της Πατρίδας, που σάλπισε το πρωινό εκείνης της αλησμόνητης μέρας. Δωδεκανήσιος ήταν ο πρώτος Έλληνας αξιωματικός που έπεσε στη μάχη της Πίνδου: ο Υπολοχαγός απ’ τη Χάλκη Αλέξανδρος Διάκος.

Χίλιοι εξακόσιοι ακμαίοι Δωδεκανήσιοι εθελοντές συγκρότησαν το ιστορικό «Σύνταγμα Εθελοντών Δωδεκανησίων», για ν’ ακολουθήσει τεράστιος αριθμός εθελοντών που εντάχθηκαν στις Ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις και πολέμησαν τους κατακτητές σε όλα τα μέτωπα. Παράλληλα ένα πλήθος αντιστασιακών στα νησιά μας βοήθησε με ποικίλους τρόπους τους συμμάχους μας και αρκετοί ήταν εκείνοι που θυσιάστηκαν με εκτελέσεις  απ’ τους βάρβαρους Γερμανούς κατακτητές.

Έτσι η 28η Οκτωβρίου έγινε μία επέτειος με πολλαπλή ιστορική ενθύμηση. Τόσο γιατί συμβολίζει την ενότητα και ομοψυχία που έδειξε σύσσωμος ο Ελληνισμός για την απόκρουση του εισβολέα, όσο και γιατί συνετέλεσε στο να δρομολογηθεί επιτέλους η αντίστροφη μέτρηση για την τύχη των νησιών μας, που παρά τα επακολουθήσαντα δεινά της ναζιστικής κατοχής, θα μπορούσε ίσως να χαρακτηριστεί: «η αρχή του τέλους» της ξενικής μας κατοχής.

Όσο για τους Ιταλούς η 28η Οκτωβρίου παραμένει μια διπλή οδυνηρή ανάμνηση: αυτή της «πορείας» του φασισμού το 1922 και της απρόσμενης ήττας τους στα Ελληνοαλβανικά σύνορα το 1940.

ΟΙ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΙΟΙ ΑΓΩΝΙΣΤΕΣ

Οι Δωδεκανήσιοι αγωνιστές αξίζουν διπλή τιμή, διότι ως Ιταλοί υπήκοοι χαρακτηρίζονταν αυτομάτως προδότες του ιταλικού κράτους και εκτελούνταν, αν έστρεφαν τα όπλα εναντίον της φασιστικής Ιταλίας.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Κάσιος αγωνιστής Μιχάλης Κουτλάκης, γιός του δημάρχου της Κάσου, που έχασε τη ζωή του σε ηλικία 22 χρόνων πολεμώντας κατ’αρχήν στην Αλβανία και κατόπιν μέσα απο τις τάξεις του ΕΛΑΣ στη μάχη της Γκιώνας. (Υπάρχει σχετικό ιστορικό αφήγημα της δημοσιογράφου Σοφίας Παπαιωάννου με τίτλο “Κρυμμένο στο Αιγαίο”. Περισσότερα εδώ).

Το “Σύνταγμα Δωδεκανησίων” είχε τον χαρακτηρισμό “εθελοντών” διότι ως Ιταλοί υπήκοοι οι Πάτμιοι δεν είχαν υποχρέωση να πολεμήσουν με τον τακτικό ελληνικό στρατό. Πολέμησαν με την πεποίθηση και τον πόθο της απελευθέρωσης των Δωδεκανήσων και της ενσωμάτωσης στον εθνικό κορμό.

Με την έναρξη του πολέμου συστήθηκε η Ανωτάτη Επιτροπή του Δωδεκανησιακού Αγώνα για να συντονίσει το έργο όλων των οργανώσεων των νησιών. Από την Πάτμο συμμετείχε ο Λεωνίδας Φτέρης.

Στις 21 Φεβρουαρίου 1941 ξεκίνησε από την Αθήνα για το αλβανικό μέτωπο το Σύνταγμα Εθελοντών Δωδεκανησίων με 1586 εθελοντές, έτοιμους να αντιμετωπίσουν στα σύνορα τη γερμανική εισβολή.

Σήμερα το παράδειγμά τους προκαλεί την περηφάνεια και τον σεβασμό όλων μας.

Η σύνθεση του Συντάγματος, ανά νησί προέλευσης των εθελοντών, καταγράφεται στο σχετικό βιβλίο του Μάρκου Κλαδάκη από τη Σύμη, ο οποίος ως έφεδρος λοχαγός ανέλαβε την εκπαίδευσή τους  (στο στρατόπεδο στο Γουδί) και έχει ως εξής: Αστυπάλαια 12, Κάλυμνος 433, Κάρπαθος 309, Κάσος 25, Καστελλόριζο 48, Κως 109, Λειψοί 3, Λέρος 98, Νίσυρος 67, Πάτμος 20, Ρόδος 126, Σύμη 262, Τήλος 8, Χάλκη 9, κάτοικοι εξωτερικού 57.

Από τον συνολικό αριθμό των στρατιωτών του Συντάγματος μόνο το  Ι΄ Τάγμα αποτελούνταν αμιγώς από Δωδεκανήσιους (τα υπόλοιπα από άλλους νησιώτες).

Ο οπλισμός και τα υλικά των ανδρών διατέθηκαν από τον ελληνικό στρατό, οι δε Άγγλοι όχι μόνον δεν ανταποκρίθηκαν στην υποσχεθείσα βοήθεια αλλά επιπλέον ζήτησαν την απομάκρυνση του Συντάγματος από την Αθήνα, γιατί η παρουσία του εκεί και η φημολογούμενη αποστολή του στα Δωδεκάνησα δυσαρεστούσε την Τουρκία, πράγμα που έβλαπτε τα συμμαχικά συμφέροντα.

Εκείνη την περίοδο κυκλοφορούσαν πληροφορίες ότι η Αγγλία, προκειμένου να πείσει την φιλο-γερμανική, ουδέτερη Τουρκία να μπει στον πόλεμο στο πλευρό των συμμάχων, παζάρευε να της παραχωρήσει όχι μόνο τα ιταλοκρατούμενα Δωδεκάνησα αλλά και νησιά που ανήκαν τότε στην Ελλάδα (Σάμος, Χίος, Λέσβος).

Στις 19 Ιανουαρίου 1941 γίνεται η επίσημη τελετή ορκωμοσίας του Συντάγματος Δωδεκανησίων και στις 21 Φεβρουαρίου 1941 αποστέλλεται στα ελληνο-γιουγκοσλαυικά σύνορα. Για ένα μήνα οι εθελοντές εργάζονται στη διάνοιξη χαρακωμάτων και με την γερμανική επίθεση παίρνουν μέρος στις πρώτες μάχες του αλβανικού μετώπου.

Μετά την ήττα και τη διαταγή για οπισθοχώρηση το Σύνταγμα απαγκιστρώνεται από το μέτωπο, διαλύεται και παραδίδει οπλισμό και οι Δωδεκανήσιοι στρατιώτες παίρνουν το δρόμο της επιστροφής. Νικημένοι – όπως και όλη η χώρα –  αλλά περήφανοι και τιμημένοι.

Κατάλογος Πατμίων Αγωνιστών και Αντιστασιακών (περιόδου Δευτέρου Παγκοσμίου πολέμου)

Α.’ Σύνταγμα Εθελοντών Δωδεκανησίων (πολεμήσαντες στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο)

1.    Ράλλης Αγγελίδης
2.    Αξελός Θεόδωρος
3.    Ασλάνογλου Βάσος (εκτελέσθηκε από τους Γερμανούς)
4.    Ασλάνογλου Μίμης
5.    Γαζής Γιώργος
6.    Γλύνης Βασίλης
7.    Διακογιάννης Ιωάννης
8.    Ζενζεφίλης Μιχάλης
9.    Θεοδοσίου Νικόλαος του Χριστοδούλου
10.    Καλαϊτζής Χρήστος
11.    Κανέλλης Κωνσταντίνος του Αποστόλου
12.    Κανέλλης Περικλής του Αποστόλου
13.    Κεφαλάς Ιωάννης του Σταμάτη
14.    Κουτουλές Νικήτας του Ευσταθίου
15.    Κρητικός Μίμης
16.    Κρητικός Νίκος
17.    Κουλιανός Βαγγέλης
18.    Κουλιανός Νικόλαος
19.    Μαυρουδής Μιχαήλ Θεολ.
20.    Παντελιός Εμμανουήλ (ή Παντελής) του Θεολόγου
21.    Παυλάκης Γιώργος
22.    Πτέρης Λεωνίδας (συνταγματάρχης)
23.    Φαρμακάκης Θεολόγος
24.    Φαρμακάκης Μάρκος Νικ.
25.    Φωκάκης Δημήτριος

Β’. Πολεμιστές Δωδεκανησιακής Φάλαγγας Αιγύπτου, Ελ Αλμέιν, Μέση Ανατολή και Ρίμινι Ιταλίας

1. Βαμβάκος Κυριάκος
2. Βαρκάδος Αγαπητός
3. Γαζής Λουκάς Ι.
4. Γονιδάκης Αντώνιος
5. Ευγενικός Μανώλης (εν ζωή)
6. Καλαϊτζής Θεολόγος Δημ.
7. Κρικρής Κυριάκος Σταύρ.
8. Κοκκώνης Χρυσόστομος Λάζ.
9. Λάζος Δημήτριος
10. Mιχάλης Λιάπης
11. Μαυρουδής Μιχαήλ Θεολ.
12. Μεταξάς Εμμανουήλ («Γαζάος»)
13. Μικέλης Νικόλαος Σεραφ.
14. Μικέλης Πέτρος Σεραφ.
15. Νάκης Μανώλης (σκοτώθηκε από τους Γερμανούς στην Κρήτη)
16. Νικηταράς Νικόλαος
17. Ντούντας Δημήτριος
18. Παπαδέλιας Σαμψών
19. Πέντες Γιάννης («του Στασιού»)
20. Σκηνίτης Κων/νος (από την οικογ. Γαζάκη) (εκτελέσθηκε από τους Γερμανούς)
21. Σιφουνιός Λούκας
22. Τριανταφύλλου Σταύρος
23. Υψηλάντης Αλέξανδρος (εν ζωή)
24. Υψηλάντης Αρίσταρχος
25. Υψηλάντης Θωμάς

Γ’. Αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης

1. Ασλάνογλου Βάσος Δαμ. (εκτελέσθηκε από τους Γερμανούς)
2. Ασλάνογλου Μίμης Δαμ.
3. Φαρμακάκης Μάρκος Νικ.

Δ’. Πολεμιστής στην απόβαση της Νορμανδίας

Πλωτάρχης Γρηγόρης Παυλάκης (ναύαρχος ε.α), τιμηθείς με το χρυσό σταυρό του ιππότη της Λεγεώνας της Γαλλικής Δημοκρατίας, από την Ελληνική Δημοκρατία, το Σύλλογο Απανταχού Πατμίων «Εμμ. Ξάνθος ο Φιλικός» και άλλους 17 φορείς στην Ελληνική επικράτεια.

ΤΟ ΜΝΗΜΕΙΟ ΠΡΟΣ ΤΙΜΗΝ ΤΩΝ ΠΑΤΜΙΩΝ ΑΓΩΝΙΣΤΩΝ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ

Η Πάτμος είναι το μόνο νησί των Δωδεκανήσων που δεν έχει ανεγείρει μνημείο τιμής για τους αγωνιστές εκείνης της περιόδου.

Η απόφαση 83 του Δημοτικού Συμβουλίου του 2018 για την ανέγερσή του παραμένει ανεκτέλεστη.

Για τη δική μας συνείδησή όσοι σηκώνουν ανάστημα αντίστασης στην τυραννία είναι ήρωες και τους αποτίουμε αιώνιο φόρο τιμής και ευγνωμοσύνης σιωπηρά.

Όμως η ιστορική μνήμη είναι πολλαπλά χρήσιμη για τους νεώτερους και η ευθύνη και το χρέος της δημοτικής αρχής για τη νέα γενιά επιτακτική.

Επιμέλεια κειμένων Ιωάννα Μέμου